15 VII 1904 zmarł Antoni Czechow

„Zdumiewaliśmy się, i w dalszym ciągu się zdumiewamy – pisze Nicola Chiaromonte o Antonim Czechowie – odkrywając, że w jego tak wielkiej prostocie, w ściszonych tonach i w muzycznej lekkości jest tyle skomplikowania, bogactwa i subtelności motywów, tyle głębokiej i bystrej przenikliwości…(…)”

Będziemy dalej w naszym wspomnieniu o Czechowie cytować włoskiego eseistę, bo nikt tak jak on, naszym zdaniem, nie wyłożył w sposób tak prosty i tak czytelny istoty sztuki rosyjskiego pisarza, sztuki, która nie ma ambicji artystowskich, ale która najzwyczajniej chce towarzyszyć naszemu codziennemu, powszechnemu doświadczeniu.
I słowa te niech zabrzmią również jak zaproszenie do pierwszej, a może kolejnej również lektury „Wiśniowego sadu”, „Wujaszka Wani”, „Mewy”, czy „Trzech sióstr”.

„Po stuleciu demiurgicznej dumy i udręki wraz z pojawieniem się Czechowa artysta znowu dzieli warunki istnienia z innymi śmiertelnikami, staje się jednym z wielu i tylko z takiej pozycji osądza siebie i swoją sztukę. Już nie podnosi głosu, nie wygłasza kazań, nie uskarża się, ni poucza, nie wieszczy i nie wystawia na scenę siebie samego; wreszcie tylko mówi, a chcąc pozostać w zgodzie ze znaczeniem swoich słów w zaistniałej sytuacji, zniża głos aż do szeptu, aż do ciszy.
To czysty akt skromności. Dzięki niemu artysta związany ze światem, pogrążony w strumieniu mijających dni rezygnuje ze swego możliwego autorytetu i nie mówi już ani z zewnątrz, ani z wysoka, tylko ze swego wnętrza, a ściślej biorąc, z poziomu swego codziennego trudu i z pozycji świadka, takiego samego jak inni, nie odróżniającego się od innych niczym, i dzięki temu odzyskuje swoje zaprzepaszczone prawo, prawo mówienia wszystkiego, a wraz z nim władzę wywierania wpływu, która jest tym skuteczniejsza, im bardziej ten wpływ jest subtelny. (…)
Z Czechowowskiego teatru nie wychodzimy wzruszeni; wychodzimy bogatsi o pogodne, nieukojone przerażenie, owładnięci tajemnicą, która stała się nieskończenie oczywista”.

(przytoczone fragmenty pochodzą z eseju Nicoli Chiaromontego „Wspaniały Czechow”,
 z tomu „Granice duszy”, Warszawa 1996)